Wartość dodana Karty Praw Podstawowych w europejskim prawie społecznym, przegląd sprawy Bauer przez Claire Marzo

Wyroki w sprawach Bauer i Broßonn (sprawy połączone C-569/16 i C-570/16), wydane przez Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej (TSUE) w dniu 6 listopada 2018 r., stanowią kolejną okazję do rozważenia podstawowych praw socjalnych i bezpośredniego skutku dyrektyw w ogóle, a Karty Praw Podstawowych Unii Europejskiej w szczególności.

Kontekst sprawy

Te wyroki Wielkiej Izby zostały wydane w kontekście wniosków o wydanie orzeczeń prejudycjalnych z dwóch spraw niemieckich. Skarżące, żony zmarłych pracowników, chciały uzyskać rekompensatę finansową za coroczny płatny urlop niewykorzystany przez ich małżonków przed śmiercią. Odmowa miasta Wuppertal i pana Willmerotha, byłych pracodawców mężów, skłoniła ich do skierowania sprawy do sądu. Oba przypadki są podobne, ale mają interesująco różne cechy: Pani Bauer zwraca się do pracodawcy publicznego, czyli miasta, natomiast pani Broßonn do pracodawcy prywatnego.

W obu przypadkach niemiecki sąd pracy sięga do prawa niemieckiego, by uznać, że prawo pracownika do płatnego urlopu wypoczynkowego wygasa z chwilą śmierci pracownika, a więc nie może być przekształcone w prawo do rekompensaty finansowej, ani wejść w skład spadku, oraz do orzeczeń TSUE w sprawach Bollacke i KHS, by zakwestionować cel tego przepisu w postaci ochrony zdrowia pracownika lub jego majątku.

Pytanie postawione Trybunałowi jest proste: czy spadkobierca zmarłego pracownika może uzyskać rekompensatę finansową za minimalny urlop wypoczynkowy, do którego pracownik miał prawo przed śmiercią. Jest to pytanie o podwójnej podstawie prawnej, postawione na podstawie dwóch tekstów: dyrektywy 2003/88, a w szczególności jej art. 7, który dotyczy czasu pracy i prawa do corocznego odpoczynku oraz Karty Praw Podstawowych Unii Europejskiej, a w szczególności jej art. 31 ust. 2, który również dotyczy prawa do corocznego płatnego urlopu.

Jest to również podwójne pytanie, jeśli chodzi o bezpośredni/pośredni wpływ tych tekstów na pozwanych, ponieważ Trybunał jest proszony o rozważenie przypadku, gdy stosunek pracy był między pracownikiem a pracodawcą/organem publicznym, jak również przypadku, gdy stosunek pracy był między dwiema osobami fizycznymi.

Trybunał nie rozwodzi się nad kwestią dopuszczalności. Szybko rozważył zasadę interpretacji zgodnej z prawem krajowym i jej ograniczenie przez ogólne zasady prawa lub niemożność interpretacji contra legem prawa krajowego. Przypomina wreszcie o obowiązku sądu krajowego pozostawienia bez zastosowania przepisu krajowego, który byłby sprzeczny z prawem Unii, a w szczególności z dyrektywą, nawet w ramach sporu między dwiema jednostkami.

Potwierdzenie horyzontalnego skutku Karty w odniesieniu do prawa do płatnego urlopu

Po pierwsze, uprawnienia do corocznego urlopu zawarte w dyrektywie i karcie należy interpretować w ten sposób, że osoby pozostające na utrzymaniu zmarłego pracownika mogą otrzymać zbywalną rekompensatę finansową za naliczony i niewykorzystany coroczny płatny urlop zmarłego pracownika. Należy zauważyć, że prawo do corocznego płatnego urlopu jest zasadą unijnego prawa socjalnego o szczególnym znaczeniu, od której nie może być odstępstw i która nie może być interpretowana w sposób zawężający. Trybunał posługuje się pojęciem effet utile, aby stwierdzić, że sama istota tego prawa nie może zostać podważona. Proponuje zatem wykładnię rozszerzającą, która podważa prawo niemieckie. Ponieważ sprzeciwia się tej interpretacji, będzie musiała ona pozostać niezastosowana przez sąd krajowy. Ten ostatni musi zapewnić, że osobie uprawnionej zostanie przyznane, na koszt pracodawcy, świadczenie w postaci rekompensaty finansowej za nabyty płatny urlop wypoczynkowy.

Trybunał wyjaśnił, że taka interpretacja wynika z dyrektywy i karty w zakresie dotyczącym pracodawców publicznych mających status władzy publicznej - potwierdzono zatem bezpośredni, wertykalny skutek dyrektywy. Ale pochodzi ona z Karty, a już nie z dyrektywy, gdy spór toczy się między uprawnionym powodem a pracodawcą w charakterze jednostki. Horyzontalny skutek bezpośredni, którego odmówiono dyrektywom, został w tym przypadku przyznany karcie, która może teraz uzupełnić dyrektywę.

Należy podkreślić miejsce przyznane Karcie: jest ona wykorzystywana jako pomoc w określeniu prawa do płatnego urlopu, ponieważ ma taką samą moc prawną jak Traktaty na mocy art. 6 ust. 1 TUE. To na tej podstawie Trybunał ogłasza, że troska o skuteczną ochronę bezpieczeństwa i zdrowia pracownika nie jest sama w sobie wystarczająca, a "prawo do corocznego urlopu jest tylko jednym z dwóch aspektów prawa do corocznego płatnego urlopu jako podstawowej zasady prawa socjalnego Unii". "Wspomniane prawo podstawowe obejmuje zatem także prawo do wynagrodzenia oraz - jako prawo konsubstancjalne do "płatnego" urlopu wypoczynkowego - prawo do rekompensaty finansowej za niewykorzystany urlop wypoczynkowy po ustaniu stosunku pracy.

Karta jest wykorzystywana w jeszcze bardziej zaskakujący sposób, gdy Trybunał zwraca się do kwestii bezpośredniego skutku tego prawa. Przede wszystkim przypomina klasyczną doktrynę, tj. zasadę wykładni zgodnej i stałe orzecznictwo Trybunału, zgodnie z którymi we wszystkich przypadkach, gdy przepisy dyrektywy wydają się, z punktu widzenia ich treści, bezwarunkowe i wystarczająco precyzyjne, jednostki mają prawo powoływać się na nie przed sądami krajowymi przeciwko państwu, gdy to ostatnie nie dokonało transpozycji dyrektywy do prawa krajowego w terminie lub dokonało jej w sposób nieprawidłowy. Z drugiej strony, dyrektywa nie może sama w sobie tworzyć obowiązków dla jednostki i dlatego nie może być powoływana jako taka przeciwko niej.

Ale Karta może być stosowana i to jest sens tego wyroku. Ze względu na uznanie krajowe i międzynarodowe (Wspólnotowa Karta Socjalnych Praw Podstawowych Pracowników, Konwencja nr 132 Międzynarodowej Organizacji Pracy), prawo do corocznego płatnego urlopu jako takiego oraz prawo, równoległe do tego pierwszego, do rekompensaty finansowej za urlop niewykorzystany po zakończeniu stosunku pracy, są, jako podstawowa zasada prawa socjalnego Unii, bezwzględnie konieczne.

Rozróżnienie między prawami i zasadami ustanowione w kompromisie Braibant-Meyer nabiera tu pełnego znaczenia, a Trybunał opiera się na bezwzględnie obowiązujących warunkach art. 31 - każdy pracownik ma prawo do okresu corocznego płatnego urlopu bez warunków lub odniesień - aby stwierdzić, że jest on obowiązkowy i bezwarunkowy i można się na niego powoływać. Odniesienie do orzecznictwa w sprawie Egenberger pozwala Trybunałowi odrzucić ograniczenia określone w art. 51 ust. 1 karty i stwierdzić, że postanowienie karty może być samo w sobie wystarczające do przyznania jednostce prawa, które może być powołane jako takie w sporze z inną jednostką.

Konsekwencje tego orzeczenia mogą być daleko idące. Chociaż decyzja nie jest całkowicie nowa, ponieważ zasada niedyskryminacji z art. 21 Karty była już wcześniej interpretowana w ten sposób, należy jednak zapytać, jaki będzie zakres tej decyzji i w jakim stopniu klasyczne i stosunkowo złożone orzecznictwo dotyczące bezpośredniego skutku horyzontalnego dyrektyw (Kucukdeveci itp.) traci swoją przydatność i musi zostać zakwestionowane.

Na zakończenie warto zwrócić uwagę na hiperboliczną rolę Karty Praw Podstawowych, która mogłaby na nowo nakreślić prawa państw członkowskich w świetle europejskich praw podstawowych. Taka interpretacja praw podstawowych może dziwić, zwłaszcza gdy weźmie się pod uwagę kontrowersje wokół tego tekstu, zarówno gdy był on kilkakrotnie przyjmowany i ostatecznie zaakceptowany jako protokół do traktatu, jak i gdy został odrzucony przez dwa kraje, Polskę i Wielką Brytanię, mimo że jeden z nich ma zamiar wystąpić z Unii Europejskiej.

Claire Marzo, starszy wykładowca na Uniwersytecie Paris Est Créteil