Ochrona konsumentów w gospodarce opartej na współpracy - Vassilis Hatzopoulos

Wersja angielska TUTAJ

Problem

Zacierając tradycyjny paradygmat produkcji i konsumpcji, zaangażowanie "prosumentów" w gospodarkę opartą na współpracy kwestionuje tradycyjny model ochrony konsumentów oparty na dychotomii między przedsiębiorcami (sprzedawcami lub dostawcami - w zależności od różnych tekstów) a konsumentami. Innymi słowy, europejskie prawo ochrony konsumentów ma zastosowanie tylko do relacji B2C (business to consumer), a nie do relacji B2B (business to business) czy P2P (peer to peer) - kluczowych dla gospodarki opartej na współpracy.

Konsekwencją tego jest potencjalnie znacząca luka w ochronie konsumentów: w przypadkach, gdy usługodawcy sami nie są przedsiębiorcami (a zatem kwalifikują się jako prosumenci), konsumenci będą pozbawieni środków prawnych przeciwko prosumentom, którzy wyrządzili im szkodę (z wyjątkiem środków prawnych opartych na umowie lub na czynie niedozwolonym). Takie środki prawne nie tylko nie będą objęte najbardziej przyjaznym dla konsumenta prawem właściwym i zasadami proceduralnymi[1], ale będą podlegać "tradycyjnym" standardom ciężaru dowodu wymagającym naruszenia warunków umowy lub winy. Przede wszystkim takie środki zaradcze mogą być skierowane przeciwko osobom, które nie mają zasobów finansowych, a zatem nie zapewniają poszkodowanemu konsumentowi żadnego zadośćuczynienia.

Aby zrozumieć, w jaki sposób prawo ochrony konsumentów ma zastosowanie do platform współpracy, należy ocenić, która z trzech stron tradycyjnie zaangażowanych w działania w ramach gospodarki opartej na współpracy jest kwalifikowana jako "przedsiębiorca", tj. kto "działa w ramach swojej działalności gospodarczej", a która jako "konsument", tj. kto "działa w celach niezwiązanych z jego działalnością gospodarczą"[2].

Platformy

Platformy są zazwyczaj określane mianem "podmiotów gospodarczych", chyba że ich działalność ma charakter społeczny lub niekomercyjny. Dyrektywa o handlu elektronicznym pozwala im jednak zwolnić się z wszelkiej odpowiedzialności cywilnej i karnej za treści, nad którymi nie mają kontroli. Zgodnie z art. 14 takie wyłączenie jest możliwe tylko wtedy, gdy platforma oferuje jedynie hosting treści i wiąże się z "brakiem wiedzy lub kontroli nad danymi, które przechowuje".[3]

W związku z tym bardzo ważne jest, aby wiedzieć, czy platforma aktywnie pośredniczy między stronami (opracowując warunki lub klauzule umów, decydując o cenie itp.), czy też przeciwnie - służy jedynie jako "tablica ogłoszeń" dla informacji, nad którymi nie ma kontroli.

W tym kontekście należy dokonać rozróżnienia: jeżeli platforma jedynie pomaga w świadczeniu usługi bazowej, dyrektywa o handlu elektronicznym nie ma zastosowania; jeżeli jednak platforma odgrywa aktywną rolę w określaniu treści usługi bazowej (która może być oferowana przez osobę trzecią), wówczas dyrektywa może mieć zastosowanie - z wyjątkiem odpowiedzialności na mocy art. 14.

Wyłączenie odpowiedzialności dotyczy platform, które nie wykonują żadnej z powyższych czynności i pełnią jedynie bierną rolę w definiowaniu i świadczeniu usługi bazowej. Sumienna platforma musi nie tylko reagować na zgłoszenia użytkowników, ale także posiadać skuteczną politykę zgłaszania i usuwania naruszeń.

Jeśli platforma jest aktywnie zaangażowana w definiowanie i świadczenie usługi bazowej, może ponosić odpowiedzialność nie tylko jako pośrednik, ale także jako dostawca usług. Wydaje się, że wynika to z wyroku w sprawie Uber Hiszpania - choć pytanie, na które odpowiada Trybunał, dotyczy warunków dostępu do rynku, a nie odpowiedzialności platformy.

Odbiorcy usług bazowych

Większość użytkowników usług oferowanych na tych platformach jest kwalifikowana jako "konsumenci", a zatem mogą oni polegać na odpowiednich przepisach prawa UE; inaczej jest w przypadku usług skierowanych do profesjonalistów (praca na zlecenie - np. kodowanie, tłumaczenie, wykonywanie drobnych zadań itp.

Dostawcy usług bazowych

Kwalifikacja dostawcy jako "przedsiębiorcy" lub "prosumenta" ma zasadnicze znaczenie dla stosowania przepisów o ochronie konsumentów. Jeżeli dostawca usługi bazowej jest przedsiębiorcą, platforma współpracy będzie z nim współpracować w ramach relacji B2B i nie będą na niej ciążyć żadne obowiązki (informacyjne, gwarancyjne itp.) wynikające z przepisów o ochronie konsumentów. Ci profesjonalni usługodawcy będą musieli spełniać wszystkie obowiązki związane z ochroną konsumentów, a konsumenci będą oczekiwać informacji, gwarancji, rekompensat itp. zarówno od platformy, jak i od profesjonalnego usługodawcy.

W większości przypadków usługodawcy świadczą usługi w ramach współpracy okazjonalnie, w czasie wolnym od pracy, jako uzupełnienie głównego zatrudnienia (lub zasiłku dla bezrobotnych);[5] w ten sposób działalność w ramach współpracy nie staje się główną "działalnością handlową, gospodarczą, rzemieślniczą lub zawodową" zainteresowanych osób. Inaczej byłoby, gdyby działalność polegająca na współpracy stanowiła część szerszej działalności zawodowej danej osoby, w którym to przypadku można by powiedzieć, że jest ona zróżnicowanym przejawem wykonywania zawodu (np. hotelarze promujący swoje pokoje na Airbnb). Dotyczy to również osób nieaktywnych zawodowo, bezrobotnych lub zatrudnionych w niepełnym wymiarze godzin, które po pewnym czasie stają się ekonomicznie zależne od swojej działalności w zakresie współpracy.

Inspirując się praktyką kilku państw członkowskich, Komisja proponuje zastosowanie progów jako kryteriów kwalifikacji "przedsiębiorcy": a) częstotliwość świadczenia usług, tj. czy usługi są oferowane regularnie, czy tylko marginalnie lub incydentalnie, b) chęć zysku, w przeciwieństwie do celu wymiany aktywów lub umiejętności, c) dochód generowany przez daną działalność oraz czy jest on wyższy/niższy niż w przypadku innych rodzajów działalności podejmowanych przez tę samą osobę.[6] Należy zauważyć, że kryteria te wyjaśniają jedynie jednoznaczne przypadki na dwóch krańcach spektrum możliwości; są one mało przydatne w większości typowych sytuacji i wymagają dalszego wyjaśnienia.

Pomysły na przyszłość

Z powyższego wynika, że poziom ochrony konsumentów zależy od wielu subtelnych kwalifikacji prawnych, które zwiększają niepewność prawną; sytuację tę pogarsza jeszcze stosowanie rozbieżnych przepisów krajowych w dziedzinie umów i odpowiedzialności, w tym odpowiedzialności pośredników.

W odpowiedzi niektórzy obserwatorzy zasugerowali, że odpowiedzialność wynikająca z działalności platform współpracy powinna być szczegółowo uregulowana w "dyrektywie platformowej"[7], w duchu niedawnej rewizji dyrektywy w sprawie zorganizowanych podróży[8], ale z dopuszczeniem sprawiedliwego podziału odpowiedzialności w oparciu o faktyczny udział każdej ze stron w świadczeniu usługi. 9] Taka dyrektywa mogłaby również wyjaśnić relacje między platformą a bazowym dostawcą usług, niezależnie od tego, czy ten ostatni jest profesjonalistą czy konsumentem. Można w niej również określić zasady wyboru jurysdykcji i prawa właściwego w przypadku sporu. Taka dyrektywa leżałaby w interesie konsumentów, ale także platform, które w związku z orzeczeniem w sprawie Uber Hiszpania mogłyby zostać pociągnięte do pełnej odpowiedzialności za usługę leżącą u jej podstaw.

Pojawia się szersze pytanie dotyczące treści przepisów ochrony konsumentów mających zastosowanie w gospodarce opartej na współpracy. Unijne prawo ochrony konsumentów jest krytykowane jako nadmiernie sformalizowane i w dużej mierze uzależnione od "zbyt dużej ilości informacji", rzekomo dla dobra "przeciętnego konsumenta". W gospodarce opartej na współpracy najbardziej użyteczne informacje dla konsumentów są jednak dobrowolnie dostarczane przez same platformy w postaci ocen, aby zbudować zaufanie, na którym opierają się wspólne transakcje między obcymi ludźmi. Ponadto, ponieważ platformy opierają się na szczegółowym "profilowaniu" swoich użytkowników w celu nawiązywania połączeń, warto zadać sobie pytanie, czy "przeciętny konsument" jest odpowiednim standardem, czy też bardziej odpowiednie byłyby rozsądne zasady ochrony konsumentów - w formie zindywidualizowanych zasad domyślnych lub w innej formie - uwzględniające również doświadczenia zdobyte dzięki behawioralnej analizie prawa.

(Re)lektura Część 1: Wprowadzenie: podstawowe pojęcia o gospodarce opartej na współpracy (Re)read Część 2: Kto i co robi w gospodarce opartej na współpracy? Kwalifikowanie stosunków prawnych na rynkach dwustronnych (Re)read część trzecia: Dostęp do rynku w gospodarce opartej na współpracy

Vassilis Hatzopoulos jest profesorem prawa i polityki UE na Uniwersytecie Panteion w Atenach, profesorem wizytującym w Kolegium Europejskim w Brugii oraz honorowym profesorem wizytującym na Uniwersytecie w Nottingham, a także adwokatem w ateńskiej izbie adwokackiej. Jest wiodącym specjalistą w dziedzinie prawa europejskiego, autorem pierwszej książki referencyjnej na temat gospodarki opartej na współpracy, The Collaborative Economy and EU Law, Oxford, Hart, 2018.

[1] W związku z rozporządzeniem Rzym I (rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 593/2008 z dnia 17 czerwca 2008 r. w sprawie prawa właściwego dla zobowiązań umownych (Rzym I) [2008] Dz.U. L 177/6) oraz rozporządzeniem Bruksela I (przekształcenie : Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 1215/2012 z dnia 12 grudnia 2012 r. w sprawie jurysdykcji i uznawania orzeczeń sądowych oraz ich wykonywania w sprawach cywilnych i handlowych (rozporządzenie Bruksela I (przekształcenie)) [2012] Dz.U. L 351/1].

[2] Dyrektywa Rady 93/13/EWG z dnia 5 kwietnia 1993 r. w sprawie nieuczciwych warunków w umowach konsumenckich, art. 2 lit. a) i b).

[3] Sprawy połączone od C-236/08 do C-238/08, Google France przeciwko Louis Vuitton, EU:C:2010:159, pkt 114.

[4] Termin "tablica wyników" pochodzi od R. Koolhoven et al, "Impulse Paper on specific Liability Issues raised by the collaborative economy in the accommodation sector, Paris-Amsterdam-Barcelona", na wniosek Komisji (2016) 12 dostępny na stronie: http://ec.europa.eu/growth/single-market/strategy/collaborative-economy_el.

[5] Zob. dane opublikowane w dokumencie roboczym służb Komisji "European agenda for the collaborative economy - supporting analysis" SWD(2016) 184 final, 37-38,

[6] COM(2016) 356 final, 9.

[7] C Busch et al, "The Rise of the Platform Economy: A New Challenge for EU Consumer Law?" (2016) 5 EuCML 3.

[8] Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2015/2302 z dnia 25 listopada 2015 r. w sprawie zorganizowanych podróży i powiązanych organizowanych podróży, zmieniająca rozporządzenie (WE) nr 2006/2004 i dyrektywę Parlamentu Europejskiego i Rady 2011/83/UE oraz uchylająca dyrektywę Rady 90/314/EWG (dyrektywa w sprawie zorganizowanych podróży) [2015] Dz.U. L 326/1.

[9] OECD, "Protecting Consumers in Peer Platform Markets, Exploring the Issues" (2016) OECD Digital Economy Papers No 253, dostępne na stronie http://www.oecd-ilibrary.org/science-and-technology/protecting-consumers-in-peer-platform-markets_5jlwvz39m1zw-en.