Glifosat: (nieudane) zastosowanie zasady ostrożności, autorstwa Donati Alessandra

GLIFOSAT

Szeroko stosowany herbicyd

Glifosat jest substancją czynną stosowaną w produkcji środka chwastobójczego. Opracowany przez firmę Monsanto w latach 70. pod marką Roundup, glifosat jest obecnie produkowany i sprzedawany pod wieloma innymi markami. Stosowany jest w szczególności w uprawach chwastów w celu ich zwalczania.

Glifosat jest najczęściej stosowanym na świecie herbicydem zarówno do użytku profesjonalnego, jak i osobistego. Z 3200 ton zastosowanych, gdy został po raz pierwszy wypuszczony w 1974 roku, wzrósł do 825 000 ton w 2014 roku. W samej Francji stosuje się rocznie około 9 tys. ton.

W świetle mediów

Kilka ostatnich wydarzeń sprawiło, że kwestia ewentualnej szkodliwości glifosatu dla zdrowia ludzkiego znalazła się na czele międzynarodowych mediów.

W Stanach Zjednoczonych, w stanie Kalifornia, pierwszy pozew o odszkodowanie za szkody spowodowane stosowaniem glifosatu złożył w ostatnich miesiącach pan Johnson. Pan Johnson, który ma nieuleczalnego raka, obwinia glifosat za swoją chorobę. Jako ogrodnik, pan Johnson miał w swojej pracy do czynienia z dużymi ilościami tej substancji. Na początku sierpnia kalifornijski sąd uznał niebezpieczeństwo glifosatu i nakazał firmie Monsanto wypłacić panu Johnsonowi 289,2 mln dolarów odszkodowania. Obecnie w USA jest około ośmiu tysięcy roszczeń prawnych przeciwko glifosatowi.

We Francji, po znalezieniu śladów glifosatu w miodzie, prokuratura w Lyonie wszczęła wstępne dochodzenie w sprawie "podawania substancji szkodliwych". W tym samym czasie rodzice Théo Grataloup, 11-letniego chłopca urodzonego z poważnymi wadami układu pokarmowego i oddechowego, które uniemożliwiają mu jedzenie i oddychanie bez pomocy tracheotomii, pozwali Monsanto do sądu przed Tribunal de Grande Instance de Vienne (Isère). To pierwszy taki przypadek we Francji. Oskarżają glifosat o to, że jest przyczyną wad rozwojowych ich syna, który był narażony in utero na działanie tego produktu, gdy jego matka, nieświadoma tego, że jest w ciąży, miała do czynienia ze środkiem chwastobójczym na bazie glifosatu.

Naukowo bardzo kontrowersyjne

Glifosat jest w centrum poważnej naukowej kontrowersji dotyczącej tego, czy jest on rakotwórczy dla ludzi. Z jednej strony Międzynarodowa Agencja Badań nad Rakiem (IARC, zależna od WHO) sklasyfikowała go w 2015 r. jako prawdopodobny czynnik rakotwórczy dla ludzi; z drugiej strony Europejska Agencja Bezpieczeństwa Żywności (EFSA) i Europejska Agencja Chemikaliów (ECHA) odrzuciły wnioski IARC, bagatelizując niebezpieczeństwo glifosatu dla ludzi. Ponadto Monsanto Papers, wewnętrzne dokumenty Monsanto odtajnione przez amerykańskie sądy w 2017 roku, wydają się pokazywać, że już w 1999 roku Monsanto było zaniepokojone rakotwórczym działaniem glifosatu i próbowało utrudniać pracę IARC i innych agencji regulacyjnych, aby ukryć dane naukowe dowodzące niebezpieczeństwa tego produktu dla ludzi.

Zezwolenie na kolejne 5 lat na rynku europejskim

W Europie przepisy dotyczące pestycydów zawarte są w rozporządzeniu (WE) nr 1107/2009. Na mocy tego rozporządzenia substancje czynne, w tym glifosat, podlegają zatwierdzeniu na szczeblu europejskim.

Po wygaśnięciu pozwolenia na dopuszczenie do obrotu glifosatu i po intensywnej debacie publicznej, w grudniu 2017 roku Komisja Europejska przyznała jego odnowienie na okres 5 lat (rozporządzenie wykonawcze (UE) 2017/2324).

Wprowadzenie do obrotu w państwach członkowskich środka ochrony roślin (np. Roundup) otrzymanego z dopuszczonej substancji czynnej (glifosatu) musi następnie zostać zatwierdzone przez każde państwo członkowskie.

Obecnie jedynie rząd francuski postawił sobie za cel nieodnawianie zezwolenia na wprowadzenie do obrotu środków ochrony roślin opartych na glifosacie. Na razie jednak cel ten nie został przeniesiony do tekstu ustawy, ponieważ Zgromadzenie Narodowe odrzuciło poprawki zaproponowane w tym sensie w ramach rozpatrywania projektu ustawy o rolnictwie i żywności.

ZASADA OSTROŻNOŚCI

Odpowiednia zasada

Zasada ostrożności została zapisana w art. 191 § 2 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej (TFUE) i jest zasadą działania wyprzedzającego. Wymaga ona od instytucji europejskich i państw członkowskich podejmowania działań z wyprzedzeniem w celu zapobiegania pewnym potencjalnym zagrożeniom dla środowiska i zdrowia publicznego.

O ile tradycyjnie działanie decydentów w obliczu takich zagrożeń było uzależnione od udowodnienia istnienia naukowo pewnego ryzyka, o tyle zasada ostrożności pozwala na przewidywanie na etapie niepewności. Oznacza to, że gdy istnieją wątpliwości naukowe co do istnienia lub zakresu ryzyka dla środowiska lub zdrowia publicznego, decydenci muszą działać w oparciu o zasadę ostrożności, aby zapobiec wystąpieniu ryzyka.

W odniesieniu do środków ochrony roślin art. 1 ust. 4 rozporządzenia 1107/2009 stanowi, że rozporządzenie opiera się na zasadzie ostrożności "w celu zapobieżenia niekorzystnemu wpływowi substancji czynnych lub produktów wprowadzanych do obrotu na zdrowie ludzi i zwierząt lub na środowisko".

Zasada "przemilczana

Zasada ostrożności jest zawarta w TFUE i przewidziana w rozporządzeniu 1107/2009. Jednak rozporządzenie wykonawcze (UE) 2017/2324 odnawiające zatwierdzenie glifosatu milczy na temat tej zasady, ponieważ Komisja nie odnosi się do niej.

Wszystkie warunki jego zastosowania zostały jednak spełnione: glifosat stanowi zagrożenie dla zdrowia publicznego (ryzyko wywołania skutków rakotwórczych) i ryzyko to było przedmiotem rozbieżnych badań naukowych. Zatem w obecności ryzyka i niepewności naukowej oraz w celu zapewnienia wysokiego poziomu ochrony zdrowia publicznego należy stosować zasadę ostrożności.

Należy zauważyć, że obowiązek stosowania zasady ostrożności przez decydentów powinien być rozumiany jako obowiązek uwzględnienia, a więc ma zakres proceduralny. Przekłada się ona na obowiązek decydentów uwzględnienia naukowej oceny ryzyka oraz innych uzasadnionych czynników o charakterze politycznym, ekonomicznym, etycznym itp. mogących mieć wpływ w danej sprawie.

Pod względem merytorycznym decydenci mają jednak swobodę realizacji zasady ostrożności poprzez przyjęcie środka zapobiegawczego.

Uwzględnienie oceny naukowej i innych uzasadnionych czynników nakłada na Komisję obowiązek staranności i rozsądku. Komisja musi starannie i bezstronnie rozważyć ekspertyzę naukową i inne dokumenty/elementy pozanaukowe oraz należycie uzasadnić swoją decyzję. Obowiązki te są niezbędne, aby Trybunał mógł sprawdzić, czy elementy faktyczne i prawne, na których opiera się decyzja, zostały właściwie rozważone.

Co prawda Komisja wspomina w rozporządzeniu wykonawczym (UE) 2017/2324 o opiniach naukowych wydanych przez EFSA i ECHA, jednak pomija jakiekolwiek odniesienie do opinii wydanej przez IARC oraz do wątpliwości naukowych dotyczących stosowania glifosatu. Ponadto wydaje się, że nie uwzględnia on, w ramach "innych uzasadnionych czynników", politycznych/społecznych obaw wyrażonych przez Europejską Inicjatywę Obywatelską (ECI) w odniesieniu do zezwolenia na stosowanie glifosatu. Ponadto w uzasadnieniu decyzji nie określono jasno elementów faktycznych i prawnych, na których Komisja oparła swoją decyzję o odnowieniu pozwolenia na dopuszczenie glifosatu do obrotu. Można zatem twierdzić, że przyjmując rozporządzenie 2017/2324 Komisja nie wywiązała się z obowiązku uwzględnienia zasady ostrożności.

ROZWÓJ WYDARZEŃ...

Dwa pytania prejudycjalne (sprawy C-616/17 i C-115/18) dotyczące zgodności procedury wydawania zezwoleń na stosowanie środków ochrony roślin (w tym glifosatu) z zasadą ostrożności zostały przedstawione w październiku 2017 r. i lutym 2018 r. przez sądy w Foix i Guingamp. Decyzja Trybunału Sprawiedliwości jest niecierpliwie oczekiwana. Mogłoby ono rzeczywiście rzucić istotne światło na ważność decyzji o odnowieniu zezwolenia na stosowanie glifosatu w świetle prawa europejskiego, a w szczególności zasady ostrożności.

W oczekiwaniu na decyzję Trybunału Sprawiedliwości w Parlamencie Europejskim powołano specjalną komisję, która ma zbadać kwestię dopuszczania środków ochrony roślin do obrotu w Europie. W szczególności musi ona ocenić, czy procedura wydawania zezwolenia na stosowanie glifosatu została przeprowadzona zgodnie z zasadami niezależności i przejrzystości.

Alessandra Donati, pracownik naukowy Instytutu Maxa Plancka w Luksemburgu, Avvocato all'Ordine di Milano, Avocat au Barreau de Paris i doktorantka na Uniwersytecie Paris 1 Sorbonne. Temat jej pracy magisterskiej to "Zasada ostrożności w prawie Unii Europejskiej".